«آیین نامۀ علائم نگارشی» 

* یکی از نکات مهمی که منجر به درست­‌نویسی و زیبایی متن پیاده ­شده می­‌گردد، رعایت فاصله، عدم فاصله و نیم‌فاصله در عبارات است. در ادامه تلاش می­‌شود، این قواعد مربوط به این نکته، به صورت گزیده، بیان گردد:

 الف) لزوم رعایت فاصله: 

*مهم­ترین مصادیق این قاعده چنین است:

• میان واژگان کاملا مستقل همانند: «این مطلب را می­توان در کتاب­های حدیثی یافت».

• میان جملات کاملا مستقل همانند: «او به سوی کلاس رفت. در آن­جا، بیش از هر چیز، به فکر اخلاص بود».

• میان علائم ویراشی همچون نقطه­ی پایان جمله (.)، دو نقطه (:)، ویرگول (،)، نقطه ویرگول (؛) علامت پرسشی (؟)، علامت تعجب (!) و ... و واژه­ی پس از این موارد همانند:

«نمازش را خواند. در آن روز ...»؛

«نمازش را خواند، به ساعتش نگاه کرد و ...»؛

«امام فرمود: فراوان به یاد از میان برنده­ی لذت­ها باشید»؛

«امکان گناه در ماه مبارک رمضان کمتر است؛ زیرا در این ماه شیاطین را به بند می­کشند»؛

«آیا قرار است همیشه در زمین بمانیم؟ کاش می­شد بیشتر فکر می­کردیم»؛

«چه حرف عجیبی زده است! باید بیشتر دقت می­کرد».

• میان علامت فاصله (-) با واژگان پیش و پس از آن همانند: «در این زمینه - که پیشتر توضیح داده شد - باید دقت بیشتری نمود».

• علامت­های گیومه «»، پرانتز () و کروشه [] به واژگانی که میان این دو نوشته می­شود، می­چسبند اما با واژگان بیرون از خود، فاصله­ی کامل دارند همانند:

«برای فهم این مطلب باید دقت بیشتری در واژه­ی «الانسان» نمود».

«امام خمینی (درگذشته به سال 1367 ش) گفته است».

«او [آیت الله بهجت] اهل ریا نبود».

• میان اعدادی که برای شمارش و بیان ترتیب نوشته می­شوند – چه در متن اصلی و چه در پاورقی – و واژه­ی پس از آن همانند:

«1- قاعده­ی شماره­ی یک این آیین­نامه چنین است».

«1. شیخ طوسی، تهذیب، ج 1، ص 5».

 ب) لزوم عدم فاصله: 

• میان حروف تشکیل دهنده­‌ی یک کلمه؛

• میان علائم ویراشی همچون نقطه­ی پایان جمله (.)، دو نقطه (:)، ویرگول (،)، نقطه ویرگول (؛) علامت پرسشی (؟)، علامت تعجب (!) و ... و واژه­ی پیش از این موارد همانند:

«نمازش را خواند. در آن روز ...»؛

«نمازش را خواند، به ساعتش نگاه کرد و ...»؛

«امام فرمود: فراوان به یاد از میان برنده­ی لذت­ها باشید»؛

«امکان گناه در ماه مبارک رمضان کمتر است؛ زیرا در این ماه شیاطین را به بند می­کشند»؛

«آیا باید برویم؟ کاش می­شد بیشتر بمانیم»؛

«چه حرف عجیبی زده است! باید بیشتر دقت می­کرد».

• علامت­های گیومه «»، پرانتز () و کروشه [] به واژگانی که میان این دو نوشته می­شود، می­چسبند.

 ج) موارد لزوم رعایت نیم­‌فاصله: 

یکی از قواعدی که اشتباهات فراوانی در تایپ و نگارش آن به چشم می­خورد، رعایت «نیم‌­فاصله» است. مهم­ترین مواردی که بایستی در آن «نیم­‌فاصله» رعایت گردد، چنین است: 

• همه‌­ی واژگانی که پس از شناسه­‌ی مضارع «می» یا «نمی» نوشته می­‌شوند؛ همانند: می­گفت – می­گویند – می­نویسد – می­آید - نمی­خواند – نمی­داند و ...؛

• در هنگام به کار بردن ادات جمع «ها»؛ همانند: آن­ها – این­ها – درس­ها – آیه­ها – سوره­ها و ...؛

• قبل از پسوند‌های صفات تفضیلی «تر» و صفات عالی «ترین»؛ همانند: «مناسب‌تر»، «بزرگ‌ترین»؛

• در کلمات دو بخشی (مرکب) غیر مستقل؛ همانند: «این­طور»، «آن­طور»، «همین­طور»، «همان­طور»، «این­جا»، «آن­جا»، «این­که»، «آن­که»، «این­چنین»، «این­چنان»، «آن­چنان»، «یک­دیگر»، «هم­دیگر»، «نرم­افزار»، «درس­گفتار»، «شگرکزار»، «نمازگزار»، «دانش­آموز»، «خانه­نشین»، «آینده­پژوهی»، «مرگ­آسا»، «لاله­گون»، «بهشت­روی» و ...

• در فعل­های دوبخشی (مرکب) همانند: «اجراکردن»، «حدس­زدن»، «گم­کردن»، «زودخوردن» و ...؛

• در برخی از ادات ملکی هم­چون: «مان» همانند: «دست­مان»، «سخن­مان» و «شان» همانند: «دست­شان»، «سخن­شان» و «تان» همانند: «دست­تان»، «سخن­تان»؛

• در ادات ملکی «ام»، «ات»، «اش» در صورتی که پیش از آن (ـه) یا (ی) وجود دارد: «خانه­ام»، «خانه­ات»، «خانه­اش»، «کشتی­ام»، «کشتی­ات»، «کشتی­اش»؛

• در مواردی که «ای» پس از «ـه» می­آید؛ همانند: «صفحه­ای»، «گفته­ای»، «نکته­ای» و ...؛

• در بسیاری از مواردی که «ام»، «ایم»، «ای»، «اید» و «اند» پس از فعل به کار می­رود (ادات ماضی نقلی)؛ همانند: «گفته­ام»، «گفته­ای»، «گفته­اید»، «گفته­ایم»، «گفته­اید» و «گفته­اند»؛

• در پایان کلماتی که (ـه) آمده و اضافه می­شود؛ در این موارد میان مضاف و مضاف الیه، «ی» قرار می­گیرد. همانند: «همه­ی مردم»، «صفحه­ی هفتاد»، «سابقه­ی دیرین» و ...؛

• در برخی از اسم­ها و کنیه­های ترکیبی؛ همانند: عبداللّه، عبدالرحمن، ابوطالب، عبدالمطلب، محمدحسین، حمزه­علی، ابن­کثیر، ابن­ناظم و ...؛

• در برخی از ترکیب­های اضافی؛ همچون: «اهل­بیت»، «اهل­سنت»، «اهل­بدعت»؛

• میان «ای» نکره و واژه­ی پیش از آن همچون: «خانه­ای»، «پروژه­ای»؛

• در هنگام نوشتن مخفف کلمات بیگانه همچون: «بی­بی­سی»، «آی­سی­یو».

* همه نقل قول­های مستقیم - چه در متن و چه در پاورقی - بایستی میان علامت «» قرار گیرد و شماره­ی رفرنس، پس از آن به صورت عدد کوچک و در بالا قرار می­گیرد. برای نمونه گفته می­‌شود:

خداوند متعال در این آیه می­فرماید: «ذلک الکتاب لا ریب فیه»¹.

علامه­‌ی طباطبایی در لحظات پایانی عمر خویش فرموده است: «مراقبه، مراقبه، مراقبه».

سوره بقره، آیه 2: «ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین».

* در هنگام تایپ متن، موارد خاص و نیز مواردی که یک کلمه یا جمله به صورت خاص مورد توجه قرار می­گیرد، بایستی میان دو گیومه قرار گیرد. برای نمونه هنگامی که صحبت از یک واژه یا حرف خاص است، بایستی این قاعده رعایت شود:

در این آیه، واژه‌­ی «بینات» آمده است که ...

با رجوع به لغت، معلوم می­­شود که معنای واژه­‌ی «حاجب» چنین است.

خداوند متعال در سوره­ی حمد، حرف «فاء» را به کار نبرده است.

در جمله­ی «أکثروا من ذکر هادم اللذات» مساله­ی مهمی بیان شده است.

* یکی از ادات نگارشی پرکاربرد در زبان فارسی، نقطه – ویرگول (؛) است و لکن در موارد متعددی دیده می­شود که در جای درست استفاده نمی­گردد. مهم­ترین موارد استفاده از این ادات، به شرح زیر است:

- پیش از جمله­ای که برای توضیح جمله پشین آمده است (پیش از جمله­‌ی تعلیلی) و پیش از عبارت‌های:

«یعنی، مانند، مثلاً، زیرا، اما، بنابراین، در نتیجه، از این رو، در این صورت، چنان‌که، با وجود این، با این حال، با این همه، برای نمونه، در مثل، به فرض و همان‌طور که و ...»

«پیش از سخن­ گفتن باید اندیشه نمود؛ زیرا سخن بی‌­بهره از اندیشه، پشیمانی به بار می‌­آورد»

«حوزه تاریخ پرفراز و روشنی دارد؛ برای نمونه علامه‌­ی بحرالعلوم و مقدس اردبیلی در این محیط تربیت یافته­ا»

- در هنگام برشمردن و تفکیک اجزای مختلف وابسته به یک حکم کلی به شکل فهرست، دسته‌بندی و شماره‌بندی:

«اصول دین پنج مورد است: توحید؛ نبوت؛ معاد؛ عدل؛ امامت».

«مهم­ترین آثار سعدی چنین است: بوستان؛ گلستان».

«اهداف ما از طلبگی چنین است:

الف: شناخت خداوند متعال؛

ب: شناخت حجت­های الهی؛

ج: شناخت وظایف دنیوی و اخروی؛

د: عمل به وظایف و حرکت به سوی کمال؛

ه: دفاع از دین؛

ح: آشنا ساختن مردم با اسلام و مذهب اهل­بیت علیهم السلام».

 - برای جدا کردن عبارت‌ها یا جمله‌های شرطی که درون آن‌ها ویرگول‌های متعدد به کار رفته باشد، به جای ویرگول برای تمایز، از نقطه ویرگول استفاده می‌شود:

«اگر طلبه نتواند وظایف خود را که همان تهذیب نفس، اخلاص، زهد و پرهیز از دنیاگرایی، ایثار و خدمت به دین، اخلاق نیکو و رابطه­ی خوب با مردم و مسایلی از این قبیل است، به خوبی انجام دهد؛ مردم اعتماد خود را به او از دست می­دهند و سخنانش کارگر نمی­افتد».

 - به جای نقطه، پیش از جمله‌ای تکمیلی که به دنبال جمله قبلی آمده باشد؛ اما معنای جمله قبلی به خودی خود نیز کامل باشد:

«بسیار پیش می‌آید که برخی از جمله‌ها، با جمله­ی بعد از خود کامل می‌شوند؛ این بدین معنا نیست که جمله­ی قبلی ناقص است».

- هرگاه بین اجزای مختلف یک جمله، ویرگول‌های متعدد به کار رفته باشد، «نقطه ویرگول» برای جدا کردن مجموعه‌­ی آن قسمت‌ها از یکدیگر به کار می‌رود:

«محمد، علی، فاطمه و حسن؛ ابوبکر، عایشه، خالد و سالم را نفرین کردند».

- میان دو جمله ساده که از نظر مفهومی با هم تناقض دارند، به جای حرف ربط، نقطه­ ویرگول قرار می‌گیرد:

«مال از بهر آسایش عمر است؛ نه عمر از بهر گردآوردن مال».

* کاربرد پرانتز:

- در هنگام بیان معادل یک اصطلاح یا واژه در زبانی دیگر و یا مترادف آن در همان زبان:

«بالگرد (هلی­کوبتر) یکی از وسایل نظامی مهم است».

«گیتی (جهان) برای تدبر و اندیشه آفریده شده است».

- در هنگام نام قدیمی یک شهر، شهرت یک فرد و یا نام کامل یا لقب یک شخص:

«احمد بن محمدعلی نجفی (مقدس اردبیلی) نشان داد که یک طلبه می­تواند بازتابی از چهره­ی نورانی پیامبران باشد».

«حریز بن عبدالله در سیستان (سجستان) با خوارج به نبرد پرداخت».

- برای قراردادن جملات معترضه که حذف آن هیچ خللی به جمله وارد نمی­سازد:

«دکتر شریعتی که، پیش از مرگش از مرحوم محمدرضا حکیمی خواسته بود که آثارش را اصلاح نماید (اما ایشان هیچ­وقت دست به اصلاح آثارش نزد) یکی از نویسندگان تاثیرگذار بر جوانان انقلابی بود».

 نکته: با توجه به مطلب بالا، بهتر است که عبارت­هایی همچون: «صلّی اللّه علیه و آله» و «علیه السلام» میان پرانتز قرار نگیرند؛ زیرا بدان معنا خواهد بود که بود و نبود آن تاثیری در متن ندارد.

 

 * موارد استفاده از کروشه ([]): 

 - در مواردی که توسط مصحح، مترجم و ... به متن نویسنده­ی اصلی افزوده می­شود: 

«وی [مرحوم آیت الله بهجت] از نوجوانی مراقبه­ای بسیار قوی داشت».

«ابوعلی سینا در این زمینه [پزشکی] کتاب­های سودمندی دارد».

- جلوگیری از به کار بردن دو پرانتز در داخل یکدیگر:

«با یادگیری کاربردهای علائم نگارشی و نحوه استفاده درست از این علائم، تصحیح املای کلمات و ویرایش فنی (پاراگراف‌بندی [بندنویسی]،سجاوندی [نشانه‌گذاری] و رسم‌الخط [دستور خط]) بسیار ساده‌تر خواهد شد».