بسم الله الرحمن الرحیم

«فقاهت رسالتی برای همه دوران ها» - استاد غفاری ^{زید عزه}

طرح بحث و آسیب شناسی

چیزی که امروزه تحت نام پژوهش عرف شده است، شاید با واقع پژوهش و اغراض آن متفاوت باشد. متأسفانه به جهاتی از لفظ پژوهش به جای واژه دقیق و درست «تحقیق» استفاده می شود! اما به هرحال سوال این است که تفاوت روحیه تحقیق با روحیه تقلید در چیست؟

کسانی که مطلقا کسل هستند، از موضوع بحث خارج می باشند اما کسانی که استعداد دارند و بتوانند باری بر دوش بکشند ولی این کار را انجام ندهند -چه در اصول و چه در فروع- خصوصا در این زمانه غربت دین، بازخواست خواهند شد که به چه حقی از تکلیف شانه خالی کردید؟! یکی از آفات جدی طلبگی و بالخصوص تحقیق و پژوهش، کسالت است که شاید ریشه اش، محبت دنیا و ضعف ایمان و ضعف امید به وعده های الهی و اکتفا کردن به شعار در آموزه های اصلی اعتقادی و تقدم فروع بر اصول است. نسبت به شبهات غیر طلبه هم معذور نیست چه رسد به طلبه و ضعف نظام آموزشی حوزه، تکلیف فردی را برنمی دارد! پس انگیزه ها باید احیاء شود.

موضوع فقه، فعل المکلف است که این موضوع بسیار گسترده است و هر فعل اختیاری را شامل می شود. این وسیع بودن دامنه فقه، تحقیق متناسب هم می طلبد خصوصا در زمان ما که مبادی و اشتغالات متوسط و نهایی به آسیب هایی دچار شده است. یکی از این جهات این است که شکل زندگی امروزی و زمانی که عادیات معاش از انسان می گیرد، با رسالت دینی طلبه تناسب ندارد یعنی رابطه سبک زندگی امروزی با تحقیق؛ زندگی امروزه بخاطر کثرت ابتلائاتش، اذهان را به شدت مشوش کرده و این تشویش با فراغتی که ضروری تحقیق است، نمی سازد. پس شواغل زندگی هم باید به نحوی ساماندهی شود.

مشکل دیگر کمبود اساتید محقق و منتقل نشدن روحیه تحقیق به طلاب است مثلا این دسته از متون فراتر نمی روند و به جای پاسخ به سوال یا اشکال طلبه، می گویند شیخ که بچه نبوده است! این حتما به فکر شیخ رسیده بود! پس جولان فکری باید استقبال و در عین حال مدیریت شود اما تعطیل نگردد و همراهی مستمر با اساتید محقق، راه را بسیار کوتاه می کند.

تحقیق و ابتکار بین دو امر است: نباید مرعوب کلمات محققین سابق بشود (که نتیجه آن مقلد شدن است) و درعین حال نباید تحقیقات سابقین را از دست بدهد! (که نتیجه آن تکرار مکررات است.) پس یکی دیگر از آسیب ها مرعوب یک شخصیت شدن است.

مسئله دیگر، فهم ضرورت تحقیق است که باید برای آن انگیزه سازی شود.

ضرورت تحقیق

متناسب با این زندگی جدید و پیشرفت علوم و فنون و امکانات، قهرا موضوع های جدید مطرح می شود و موضوعات قدیمی احیانا رنگ جدیدی می گیرند و این می تواند منشأ ایجاد سوال نسبت به حکم سابق شود مثلا شیوه و گستردگی استفاده امروزی از خون، در طب سابق نبوده است؛ در قدیم نهایتا عده ای خون را می خوردند که اسلام آن را حرام کرد و از معاملات حرام به شمار آمد اما امروزه کاربری آن تغییر یافته و به مواد ضروری و حیاتی ارزشمند تبدیل شده است. حال اگر تحقیق بالنده نباشد، در حکم به جواز معامله ممکن است دست فقیه بلرزد که مبادا ذات دم حرام بوده باشد نه دمی که منفعت نداشت و اگر این شبهه در بیرون عرضه شود چقدر مشکلات درست می کند و حتی شبهاتی متوجه اصول دین می کند که این دین، یکی از نیازهای ضروری بشر را معطل کرده است!

مثال دیگر بحث ذبح است که طبق روایت «لا ذبح الا بحدیدة»، ذبح باید به وسیله آهن باشد. حال اگر امروزه وسیله ای از غیر آهن درست شود که البته سریع ذبح بکند، چه حکمی دارد؟ پاسخ به این بستگی دارد که از روایت چه فهمیده باشیم و در قدیم به دلیل محل ابتلا نبودن، بحث نشده است (مثلا مقابل آهن، استخوان و سنگ و ... بوده است.) چه عنصری باعث می شود که یک فقیهی ذبح به وسیله استیل را هم جایز بداند و الغای خصوصیت بکند اما دیگری احتیاط کند و موضوع را دارای خصوصیت بداند؟!

مثال های دیگر نماز خواندن در طبقه چندم یک آپارتمان است یا معاملات اینترنتی یا حق تألیف و هزاران مسئله فردی و اجتماعی جدید و حتی لحاظ مقتضای مجموعه ای از احکام و منظومه آنها و مصداق شناسی در برخی امور و ... .

جمع بندی

در این فضای جنگ نرم باید در کنار رسائل و مکاسب و کفایه خواندن، بُعد اعتقادی و اخلاقی و انگیزشی و همراهی با اساتید را هم پیگیری کرد تا به حق تحقیق و روحیه پژوهش رسید. چند قول را کنار هم آوردن و یک علی الاقوی را علی الاحوط کردن و سرهم بندی کردن، تحقیق نیست! و زیاد بودن مواد فکری بدون داشتن روحیه پژوهش و تحقیق، فایده ای ندارد.

همه این ها، حرکت است و حرکت، نیازمند برکت از جانب خدای متعال. ما عبد خدا هستیم و تحقیق مان، باید یکی از قربات ما حساب می شود نه راهی برای شهرت.